Euskal Herrian oraino praktikatzen diren joko guztien artean zaharrena izatearen ohorezko postua dauka. Jatorria iluna da eta, horrenbestez, zaila bere antzinatasun hori finkatzea; hala ere, badakigu orain bost mende gure herrietan bolak jaurtikitzen zirela zutik jarritako makila batzuen aurka.

BOLATOKIA. Egia esan, nahiko bitxia izaten zen udal bolatokirik gabeko herria; eta bolatokiaren kudeaketa eta alogera eskubideak enkantean atera ohi ziren urtero. Boloa eta sagardotegietako bizitza hertsiki lotuak zeuden. Izan ere, sagardotegiko langileen atseden orduak betetzeko tokia izan ohi zen eta sagardo tragoen artean eta bertsolarien bertsoen artean, apustuak izaten ziren makilan botatzen zein zen trebeena ikusteko.

BOLOAK. 9 bolo edo makila jartzen dira eta horien artean bat txaparro izenekoa, txikiagoa da eta ez da bota behar. Makilak arte-zuraz daude eginak, bola bezalaxe. Euskal bolariaren bolak 3 eta 9,5 kilo pisatzen ditu.

MODALITATEAK

Gaur egun, Euskal Herrian, hiru modalitate jolasten dira:

ESKUTXULO: Gipuzkoan tipikoa da. Joko sinpleena da. Hiruko hiru errenkadatan jartzen dira 9 bolo edo makila eta aurretik txaparroa jartzen da 9 metrotara. Botatako makila bakoitzak puntu bat balio du eta, guztira, 8 aldiz jaurtikitzen da bola. Bada ordea, eskutxuloaren bariante bat Bizkaia eta Araban 18 kiloko bolarekin, eta txaparroa botatzean penalizatu beharrean , 5 puntu gehitzen ditu.

IRUTXULO: Ez da txaparrorik jartzen eta erabiltzen den bola hiru kilokoa eta zulorik gabekoa izaten da; eta esku-ahurrarekin bultzatzen. Boloak lerroan jartzen dira. Gehien zabalduta dagoen modalitatea da, ia Bizkaia osoan, Araban eta Gipuzkoako mendebaldeko eskualdeetan jokatzen baita, hala ere izaten dira bariante txiki batzuk.

BOLA-PALMA: Santanderko lurraldetik etorritako modalitatea da. Ez du txaparrorik, 9 makilakoa da eta bola, 3 kilo ingurukoa, airera jaurtiki behar da.

Gaurko belaunaldi gazteentzako korrikalaria landa inguruko pertsonai lausoa da, goi mailako lehiaketako kirolari modernoak duen ospearekin erkatuz. Nolanahi ere, hirugarren miliurteko gazte horrek jakin beharko luke, bere aiton-amonen garaian korrikalari handiek, gaur egun txapeldun olinpikoek sortzen duten miremen bera sortzen zutela eta, garai hartan gaur bezala, jendeak kilometro asko egiten zituela atleten arteko lehiaketa horiek ikustera.

Esango genuke, korrikalari tradizionalak fondoko lasterkariaren eta martxistaren artean jarduten zuela. Nagusiki distantzia luzeko ibiltari bat zen.

JANTZIA. Beti eramaten zuen makila, urritza; eta txapela edo buruzapi bat, abarkak eta kotoizko galtzerdiak oinetan, prakak belauna bitartekoak, felpazko alkandora eta gerrrikoa gerrian. Lasterketen tokia zezen-plazetara aldatu zenean, ordea, korrikalariak alpargatak, maukarik gabeko kamiseta eta praka motzak.

Korrikalariaren beste aldagai nahiko zaharra da, lasterketa bizkarrean zama bat eramanez egitea.

JOKOAREN OINARRIA, MATERIALAREN EZAUGARRIAK, ARAUAK

PISUA. 80 kiloko zakua izaten da. Artoz, gariz edo antzeko zerbaitez beteta dago eta zakuaren ertzetan sokaz lotutako heldu leku batzuk izaten ditu.

DISTANTZIA ETA PARTE HARTZAILEAK. Ibilbidea 120 metro lerro zuzenean izaten da. Kaleak markatuta egoten dira eta korrikalari bakoitzak errespetatu behar ditu, kanpo geratu ez badu nahi. Erreleboka jokatzen da banaka eta taldeka.

BALDINTZAK. Lasterketa hasi aurretik zakulariak zakua bizkarrera eramateko laguntza izan dezake. Zakua bizkar gainean eramanez hautsiko balitz, gertatu zaion taldeari proba guztia hasieratik errepikatzeko aukera emango zaio. Baina hautsi erori ondoren hausten bada, zakua zeramana deskalifikatuta geratuko da.

Klikatu hemen

Jokoaren oinarria da, lokotxak, edo oskolak, saski batean biltzea ahalik eta denbora gutxienean. Lokotxak lerrotan jartzen dira elkarrengandik 1,25 metrotara. Horretarako, lehiaketa gunean parte hartzaile adinako saskiak jartzen dira, guztiak berdinak, 40-50 zm bitarteko diametroa eta 40-50 zm-ko altuerakoak.

LOKOTXAREN NEURRIA 14 eta 20 zm bitartekoa izaten da. Borobilak edo laukizuzenak izan daitezke.

DISTANTZIA ETA LOKOTX LOPURUA. 1,25 zm-tara jartzen da lehen lokotxa, bigarrena beste 1,25 zm-tara eta horrela elkarren segidan 25 jarri arte. Lokotxen txapelketatan ordea, ohikoena da jokoa 50, 75 edo 100 lokotxetara jokatzea; eta kasu hauetan lokotxa errenkada bat izan beharrean, bi, hiru edo lau egiten dira lehiakide bakoitzarentzat.
Partehartzaileek edonola ere lokotx guztiak bildu behar dituzte beraien saskian, banaka eta beti ere ezingo dute lokotx bat hartu, aurretik eramandako lokotxa ez bada saskian sartzen. Dena den, nahi gabeko hutsegite bat izango balitz, eta lokotxa berri bat ekarriko balu, aurrekoa sartu aurretik, penalizazioa ezarriko zaio eta lokotxa zegoen tokitik 1,25 m urrunago jarriko da.

Euskaldunen artzain tradizioaren ondorio da; artzain-zakurren txapelketak gure herriko baldintza geografikoetara ondo egokitzen zen produkzio jarduera baten garapenaren ondorioz sortzen dira. Euskal mitologia osatzen eta sartzen den lehen artzain-zakurra "Alarabi" izan zen. Arratiarrek ziotenez, artalde txiki bateko artzaina zen.

ZAKURRA ETA ARTZAINA. XX.mendearen hasiera arte, gutxi gorabehera, artzainek ez zituzten zakurrak erabiltzen. Artzainarentzat zakurra ardien etsairik handiena zen, izutu, hozkatu eta min ematen zielako. Artaldeak txikiak ziren eta artzaina nahikoa zen bera babesteko edo mutikoen laguntza izan ohi zuen.

PROBAK

Hirurogeiko hamarraldiaren erdialdetik aurrera Euskal Herriko ardi-txakurra txapelketa bat ere ospatzen da eta bertan euskal lurralde guztietako artzainek hartzen dute parte. Probak hiru motatakoak izaten dira:

1)Esanekotasun proba. Proba honen bidez zakurrak ibilbide jakin bat egin behar du 3 minututan, bere senaren arabera egingo lukeenetik desberdina izango dena.

2)Ardiak toki jakin batera eraman eta hesi batetik barrena igararaztea 6 minututako denboran.

3)Artaldea artegian sartzea 7 minututan.

BALDINTZAK

Artzainak oihu eta txistuen bidez bere zakurraren mugimenduak zuzentzen ditu. Hemen ere sailkapena denbora eta penalizazioen arabera egiten da (abelburuak hozkatzen dituen zakurra deskalifikatuta geratzen da). Bi zakurrek bere lana egin ondoren artaldea aldatzen da, ibilbidea ikasten baitute eta hori abantaila izango litzateke ondorengo lehiatzaileentzat.

BESTELAKO SARIAK

Sari osagarriak izaten dira, hala nola, dotoreen jantzitako artzainentzat eta aurkezten diren zakurren artean arraza hobenekoentzat.

Baserrietan dauden lan desberdinen artean belarra moztea da arruntena. Belarra moztearen inguruko lehiaketak, herri kiroletako gainontzeko espezialitateak bezalaxe, baserriko lanetan du jatorria. Ikuiluan dagoen ganaduak jatea behar du egunero. Beraz, belarra azkar moztu eta bildu behar da, ustegabeko euriak belarra hartziduraz honda dezakeelako. Belarra azkar mozteaz gain askotan aldapa handitan egin behar da lan eta baserritarrak jarrera zailak hartu behar izaten ditu segatzerakoan.

Sega altzairuzko pieza batez, alde zorrotz batekoa, eta bi heldulekuko kirtenaz osatzen da.

Sega-apostuetan parte hartzen dutenek, belardi bateko belarra mozten dute segaren bidez. Irabazlea kilo gehien mozten duena da. 60 minutu, 90 minutu eta 120 minutuko probak izaten dira.

Bizkaitik heldu da kirol hau, eta probintzi honetan beste edozein lekutan baino ezagunagoa da.

Proba honetan, esku bakoitzean 50 kilotako txingak eramanda (nesken kasuan 25 kilo), plazak osatu behar dira. Orduerdian plazarik gehien egiten duenak irabaziko du apostu edo proba. Proba denboran deskantsuak egin ditzake eramaileak, baina ezin izango ditu txingatik eskuak kendu. Plaza bakoitza gutxi gora behera, 28 metro dira.

NEURRIAK. Txinga fundizio-pisuak edo burdin trinkoko totxo bat izaten da, forma zilindrikoa izan ohi dute, 30 zm-ko altuera eta 16,30 zm-ko diametroa; heldulekuak 5,50 zm-ko altuera eta 22 mm-ko lodiera du eta leuna da.

PREST ENTZUTEAN, atleta irteteko posizioan jartzen da pisuei helduta, eta txilibitua entzutean abiatu egiten da.

JOKOAREN ARAUAK. Txingolaria geratu egin daiteke edo berak egoki irizten duen erritmoan eraman, baina ezin ditu pisuak askatu ez eta gorputzeko ezein atalen gainean jarri. Arauen kontrakoa da, era berean, pisuak aurrera jarutikitzea. Lehiatzaileak ezin dezake bere garraioa erraztu edo arinduko duen ezein produktu eman. Hauetako edozein huts egite deskalifikazioarekin zigortzen da.

Plaza edo iltze bakoitzaren amaieran, oinetako batekin amaierako zinta zapaldu behar du. Neurketa berriz, atletak utzi edo erortzen zaion lehen pisura artekoa izaten da. Aurreratuen dagoen puntua hartzen da neurketa puntu gisa.